Proces kształcenia kadr z zakresu wychowania fizycznego zapoczątkowano w 1919 r. we Wszechnicy Piastowskiej (zwanej później Uniwersytetem Poznańskim) w Katedrze Higieny Szkolnej i Teorii Wychowania Fizycznego, przekształconej w Studium Wychowania Fizycznego w 1924 r.,
a po drugiej wojnie światowej w Wyższą Szkołę Wychowania Fizycznego i w Akademię Wychowania Fizycznego (1973 r.).
Powołanie Katedry – pierwszej w Polsce, a trzeciej w Europie po Gandawie, Kopenhadze – było możliwe dzięki inicjatywie prof. dr hab. Eugeniusza Piaseckiego – pierwszego jej kierownika, nauczyciela wychowania fizycznego i lekarza w szkołach lwowskich, samodzielnego pracownika naukowego Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie, który podatny grunt dla swych zamierzeń znalazł w Poznaniu na Wydziale Filozoficznym (1.04.1919), a następnie na Wydziale Lekarskim (1922 – 1939).
Posiłkując się wzorami zachodnimi, przedstawił teoretyczne przesłanki pod koncepcję nowoczesnego narodowego wychowania fizycznego, uwzględniającego kształcenie kadr i opiekę higieniczno-zdrowotną nad młodzieżą.
Początkowo warunki lokalowe Katedry były trudne. Dostateczną liczbę pomieszczeń uzyskano w 1921 r. na terenie Ogrodu Botanicznego (w Parku Wilsona). W zakresie dydaktyki realizowano program dwuletnich studiów a z czasem trzyletnich kończących się uzyskaniem prawa do nauczania gimnastyki.
Pierwszych magistrów doczekało się Studium już w roku 1931. Prace magisterskie i dyplomowe z zakresu wychowania fizycznego, publikowano na łamach miesięcznika „Wychowanie Fizyczne”, którego redaktorem był E. Piasecki.
Niektórzy pracownicy Studium, w swej twórczości osiągnęli bardzo znaczące rezultaty. Do nich należał E. Piasecki – autor kilku syntez obejmujących wyniki dotychczasowych badań w formie monografii np.: „Dzieje wychowania fizycznego” (1925), „Zarys teorii wychowania fizycznego” (1931) oraz „Zabaw i gier ruchowych dzieci i młodzieży ze źródeł dziejowych i ludoznawczych, przeważnie rodzimych i z tradycji ustnej” (1916).
Bogaty dorobek i działalność naukowa nauczycieli Studium, połączona z unikalną w Europie współpracą z Centralną Szkołą Wojskową Gimnastyki i Sportów w Poznaniu, w której E. Piasecki był kierownikiem naukowym oraz szerokie kontakty zagraniczne (głównie z krajami skandynawskimi) uczyniła poznański ośrodek przodującym w Polsce, w zakresie wychowania fizycznego, sportu i turystyki. Dojrzewali w nim tej miary uczeni, co: ortopedzi – Ireneusz Wierzejewski i Wiktor Dega (prekursor polskiej rehabilitacji).
Wojna zahamowała działalność Studium Wychowania Fizycznego. Zginęło wielu pracowników, m.in. Walerian Sikorski (także Komendant CSWGiS) zamordowany w Katyniu.
Po wojnie (od 15 kwietnia 1945 r.) realizowano identyczny program jak przed wojną. Z chwilą śmierci E. Piaseckiego w 1947 r. kontynuowaniem i wytyczaniem nowych kierunków badań Studium zajął się jego uczeń Eligiusz Preisler i inni.
Przełom w działalności Studium Wychowania Fizycznego przypadł na lata 1949 i 1950. Wówczas ze względów politycznych poznańskie Studium WF UP przekształcono wraz z Wydziałem Lekarskim w Akademię Lekarską (późniejszą Akademię Medyczną), a rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 5 lipca 1950 roku w miejsce Studium utworzono samodzielną placówką akademicką: Wyższą Szkołę Wychowania Fizycznego w Poznaniu podporządkowane organizacyjnie nowopowstałemu Głównemu Komitetowi Kultury Fizycznej.
Rektorem WSWF mianowano prof. dr hab. Jana Krotoskiego (nauczyciela akademickiego Akademii Lekarskiej w Poznaniu), a na dziekana – mgra Józefa Burbelkę (sekretarza Wojewódzkiego Komitetu Kultury Fizycznej).
Zwiększone zapotrzebowanie na nauczycieli dla rozwijającego się szkolnictwa sprawiło, że w Uczelni powołano Zaoczne Studium dla Pracujących (w 1964 r.) i jego punkty konsultacyjne oraz w 1971 r. Filię poznańskiej WSWF w Gorzowie Wlkp.
W 1973 r. WSWF przemianowano w Akademię Wychowania Fizycznego, w następnym roku powołano w niej (pierwszy w Polsce) Wydział Turystyki i Rekreacji, czyniąc ją dwu wydziałową, a od 1984 r. (po przekształceniu Filii w Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego w Gorzowie Wlkp.) – już trzy wydziałową.
Do struktury dwu wydziałowej powrócono w 1992 r., łącząc wydział poznański i gorzowski w jeden Wydział Wychowania Fizycznego w Poznaniu. Zaowocowało to uzyskaniem uprawnień do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego i możliwości przeprowadzania przewodów na tytuł naukowy profesora. Powrót do struktury z trzema wydziałami nastąpił w 2003 r., kiedy w Gorzowie Wlkp. utworzono Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej.
Systematycznie zwiększała się liczba obiektów dla celów dydaktyczno-naukowych i administracyjnych. W 1973 r. Uczelnia wzbogaciła się o nowy budynek dydaktyczny (przy ul. Królowej Jadwigi),
a trzy lata później – o dom studencki z przyległą salą gimnastyczną, klubem i stołówką oraz halę sportową do gier sportowych. W 1999 r. powstał kompleks obiektów sportowych: stadion wielofunkcyjny, z boiskiem do hokeja na trawie, ze sztuczną nawierzchnią otoczoną bieżnią tartanową i pawilon szatniowo-sanitarny, a w 2001 r. – pływalnia (basen 25 metrowy, 8 torowy) z zapleczem do odnowy biologicznej. W 2004 r. oddano do użytku nowoczesną bibliotekę główną, odpowiadającą standardom europejskim.
W trudniej sytuacji lokalowej był Wydział Turystyki i Rekreacji dysponujący jedynie budynkiem po byłym hotelu „Staromiejskim” i budynkiem wielofunkcyjnym (1997) z kortami tenisowymi (1994).
Również w Gorzowie Wlkp., w tamtejszej Filii, warunki lokalowe, mimo pozyskania obszernego budynku dydaktyczno-administracyjnego i biurowca, nie były najlepsze. Warunki te poprawiły się znacznie w 2000 r. po oddaniu do użytku pawilonu szatniowo-sanitarnego z salami do ćwiczeń i wykładów, a także po pozyskaniu hali sportowej i budynku na Dom Studenta.
Postęp w nauce był możliwy dzięki dużemu zaangażowaniu pracowników Uczelni w podejmowanie nowych kierunków badań, m.in. prof. dr hab. Michała Ćwirko-Godyckiego i jego ucznia prof. dr hab. Zbigniewa Drozdowskiego.
Dzięki oryginalnym badaniom w zakresie: antropologii sportu, biochemii wysiłku fizycznego, fizjologicznych aspektów sterowania wynikiem sportowym, rehabilitacji, sportu inwalidów, metodyki wychowania fizycznego i innych specjalności możliwe były pierwsze promocje doktorów nauk wychowania fizycznego na Wydziale Wychowania Fizycznego (1969r.).
W latach 70. aktywność naukowa koncentrowała się wokół realizacji problemów rządowych, węzłowych, resortowych, centralnego programu badań podstawowych i własnych. Poznańska Uczelnia i jej pracownicy pełnili w nich rolę koordynatorów w skali kraju, m.in. z zakresu np. wykorzystywania czasu wolnego przez społeczeństwo (problem 102), kształtowania zdrowia i sprawności fizycznej (10.7) oraz sportu wyczynowego (10.5). Wyniki dociekań prezentowano m.in. na I Kongresie Naukowym Kultury Fizycznej i Sportu zorganizowanym w AWF Poznań w 1979 r. oraz na kilku konferencjach krajowych i zagranicznych. Dokonano wielu syntez w tym najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce.
Od 1991 r. problemy badawcze realizowano pod patronatem Komitetu Badań Naukowych. Dotyczyły zagadnień związanych z: uwarunkowaniami sprawności fizycznej, biomechaniką lokomocji, antropomorfologią i neurobiologią, metabolizmem wysiłkowym, rehabilitacją i medycyną sportu, psychologią sportu, pedagogiką, filozofią i socjologia, dziejami kultury fizycznej w Polsce, etnologią sportu, edukacją olimpijską, czynnikami rozwoju turystyki i rekreacji, stanem sanitarnym terenów rekreacyjnych. Wyniki tych badań miały istotne znaczenie dla rozwiązywania zagadnień z dziedziny kultury fizycznej i turystyki.
Zakres kontaktów międzynarodowych systematycznie poszerzano i pogłębiano. Trwałe kontakty utrzymywano z wieloma uczelniami zagranicznymi, uczestnicząc w europejskich programach edukacyjnych TEMPUS, CEPUS, TRACE, SOCRATES-ERAZMUS. Pracownicy Uczelni organizowali też prestiżowe konferencje naukowe jak Międzynarodowa Konferencja „Sport Kinetics” (od początku lat 90.) i cykliczne sesje o zasięgu krajowym.
Z każdym rokiem akademickim wzrastała liczba stacjonarnych studentów i pracujących zawodowo. W roku akademickim 1950/1951 liczba studiujących na Uczelni wynosiła 183 osoby, a w 1969 r. – 906 osób, w 1988 r. – około 2200, a w 2004 r. – 4495, a w 2009 r. – 4880 osób.
Od lat 50. XX stulecia studenci naszej Uczelni mieli możliwość kształcenia na studiach stacjonarnych, zaocznych, a od lat 90. na studiach wieczorowych, zaocznych uzupełniających magisterskich oraz doktoranckich (od 1997/98).
Na Wydziale Wychowania Fizycznego w Poznaniu i w Gorzowie Wlkp. studenci kształcili się na kierunku wychowanie fizyczne: na specjalnościach: nauczycielskiej, trenerskiej, menedżerstwo i zarządzanie sportem oraz od 1976 r. w Poznaniu na kierunku rehabilitacja ruchowa, a od roku alkad. 2009/20010 na kierunku sport. Na Wydziale Turystyki i Rekreacji zajęcia dydaktyczne realizowano na specjalnościach hotelarstwo, organizacja i obsługa ruchu turystycznego, polityka turystyczna oraz rekreacja.
Niedostatek kadry dydaktyczno-naukowej, szczególnie biologiczno-medycznej, oraz odpowiednio wyposażonej bazy lokalowej sprawiał, że poznańska Uczelnia ściśle współpracowała z Uniwersytetem A. Mickiewicza, Akademią Medyczną i Akademią Rolniczą. Niedobór kadry systematycznie likwidowano. W 1950 r. z WSWF etatowo związanymi byli tylko jeden samodzielny pracownik nauki i jeden adiunkt ze stopniem naukowym doktora. W 1973 r. Uczelnia zatrudniała – 14 samodzielnych pracowników i 30 doktorów, w 2004 – 44 profesorów i 98 adiunktów, a w 2009 – 56 profesorów i 164 adiunktów. Ich zaangażowanie dydaktyczne dało efekt w postaci wykształcenia około dwudziestu pięciu tysięcy sześćset osiemdziesięciu absolwentów magistrów wychowania fizycznego, rehabilitacji, turystyki i rekreacji, trenerów sportu (w tym sześć tysięcy dziewięćdziesiąt w Gorzowie Wlkp., na Wydz. WF – 13758, Wydz. TiR – 5832).
Warto podkreślić pracę grona profesorskiego i władz Uczelni w zakresie dydaktyki, rozwoju badań naukowych i kształcenia kadr, którzy ofiarnie pracowali w trudnych warunkach bazowych oraz pogarszających się od połowy lat siedemdziesiątych warunkach finansowych. Ich zasługi były bezsporne. Wymienić tu trzeba: rektorów prof. dra Feliksa Kamińskiego (1951-1956), Michała Ćwirko-Godyckiego (1956-1965), Stefana Bączyka (1965-1975), Zbigniewa Drozdowskiego (1975-1981), Aleksandra Kabscha (1981-1985), p.o. rektora doc. dr Jerzego Matynię (1985-1987), Zdobysława Stawczyka (1987-1990), Wiesława Osińskiego (1990-1996), Jerzego Smorawińskiego (1996-2001) i Tadeusza Rychlewskiego (2002-2008) Jerzego Smorawińskiego ( od 2008).
90-letni dorobek naukowy Uczelni można zilustrować 393 monografiami naukowymi, 54 rocznikami naukowymi, 16 zeszytami obcojęzycznymi „Studies in the Physical Cultur and Toursim”, 39 tomami kronik Uczelni, podręcznikami i skryptami, zeszytami naukowymi i niezliczoną liczbą artykułów, które drukowali pracownicy naukowi w kraju i za granicą.
Należy podkreślić, że Uczelnia nadała 467 stopni doktora nauk o kulturze fizycznej, 29 stopni doktora habilitowanego, 12 tytułów profesora nauk o kulturze fizycznej.
Godne uwagi osiągnięcia zanotowali także studenci uprawiający czynnie sport, m.in. w klubach AZS-AWF w Poznaniu i w Gorzowie Wlkp. Wśród nich wymienić warto: Zdobysława Stawczyka i Eugeniusza Wachowskiego medalistów akademickich mistrza świata w lekkiej atletyce (późniejszych profesorów tytularnych AWF) oraz złotych medalistów olimpijskich w lekkiej atletyce: Bronisława Malinowskiego, Władysława Komara, Tadeusza Ślusarskiego, Władysława Kozakiewicza, zapaśników: Andrzeja Wrońskiego, Ryszarda Wolnego, Włodzimierza Zawadzkiego i wioślarza Tomasza Kucharskiego (dwukrotnego) i Michała Jelińskiego.
Po ponad stu latach działalności poznańska Alma Mater należy do najlepszych uczelni akademickich kultury fizycznej w kraju, rozwijających na wysokim poziomie naukę, sport oraz kształcących kadry nauczycieli wychowania fizycznego, trenerów sportu i naukowców w zakresie wielu specjalności nauk o kulturze fizycznej.
Opracowanie merytoryczne:
prof. dr hab. Maciej Łuczak